Friday, June 12, 2015

Preview LAI CHIEFTAINSHIP AND ITS IMPACT IN POLITICS - Dr. Jangkhongam Doungel

                                                                                      Malsawmdawngliana Lailung

He lehkhabu hi awm khauh hauh si lo, ka lehkhabu chhiar tawh-ah chuan ka chai rei ber a ni! He lehkhabu ngei mai hi ka mutpui a, ka thutpui a, ka teipui chiam bawk, buaipui tham a ni takzet. A chang chuan ngaihtuahna tam tak min neih tir zui a, chumai a ni hleinem, mumang ramah min um zui zel bawk nia! Mihring te lo hlut zia leh hnam a din kan nih hlutzia min hriatnawn tir a, ka keu nawn sek mai a ni. 2014 khan Donbosco hnuaiah NEC tumin “Minorities History and Culture in Northeast India” tih Project tiin ‘Lai Culture’ zirin kar engemaw zat lai mai Research team hruaiin Lawngtlai leh Saiha lamah kan va thang a, chuta ka rualawhna chu “Laifate hian chanchin ziahna an la nei tam lo hle mai saptawnga ziak lek phei chu a beitham hle a, hmanhmawh taka neih a tul” tih kha a ni. Kan History leh Culture te hi vawnhim nachang kan hriat loh chuan hnam ropui taka min dintu lakah kan mawhphurhna kan hlenlo a ni ang. Heng vawnhim leh dahthat a, chhiar nawn fo hi kan hnam darthlalang, hnam dangte min enna tur leh keimahni ngei pawh kan in ennawn fo na tur a ni. Laifate tan a rotling tur Prof. Doungela’n a han sualchhuak (a ziah chhung rei leh ngun em avangin) hi lawmna tur a va tam em.

            Lai lalte chanchin leh Politics a nghawng dan zirna a ni bawk a chhiar ti chakawm turin Lalluaia Chinzah, Lai lal zing a ropui ber pakhat chuan a kawmah hian min nghak van mai a, chhiar a ti phurawm hle. A bu pumpui hi phek 312 a ni a, bung sarih-ah a then sawm a. Heng bakah hian kamkeuna (Preface), lawmthusawina (Acknowledgement) mumal tak te, a bu chhung thu chhiar a ngaihtuahna a cham tur Map 4 lai mai a dah bawk a. Research work tha tak a nih lan theih nan Lamtawi (Abbreviations) hrilhfiahna te, Saptawng nilo thu hman sawifiahna (Glossary) leh a interview mi thenkhat thlalak leh thlalak dangte a hnunglamah rem takin a a tlar thla diat bawk. He lehkhabu chhutu hi Balaji Publications, Delhi a mi te an ni a, a man pawh Rs. 995/- man a ni. Chuti a nih chuan phek khat hi Rs. 3 paisa 18 vel a ni ang. International Standard Book Number (ISBN) a chuang vang mai a, hei hi a awmzia ber chu he lehkhabu hian helai mai nilo British Library thlengin a fang dawn tih hi a ni. Chuti a nih chuan Laifate chanchin hian a va dengthui dawn em, lawmna chang hre tan chuan lawm veng vengna tur a ni.

A ziaktu chanchin lehkhabu kawm hnung chhungah a in ziak ngei mai a, kei erawh chuan a lehkhabu ziahah hian a nihna chu a lang chiang zawk mahin ka hria. Mithiam Soren Kierkiegard an thuziah chhiar tu te’n a chungchang ziahna an chhiarin a tawpah an mahni chanchin ziahna a ni tih an hrechhuak a, tih te pawh kha ka hrechhuak lawi a. He lehkhabu ziaktu pawh hian a tawngkauchheh hman danah amah aiin a thuziah leh a chhiartute a ngaipawimawh hle tih a hriat theih. Research ti tawh te chuan kan ziahna tur source neih harsatzia hi kan hre theuhawm e. A source en hian Primary sources phek nga chuang list a nei a, hei hi thil mak deuh a ni. Research methodology-ah chuan First hand information/sources (Primary sources) neih that hi lehkhabu rinawm leh rinawmloh tehna ber pakhat a ni. Secondary sources (sap ho in min ziah sak leh a hunlai nilo tunhnu a ziah lehkhabu te) tam tak a tlar bawk a. Tunlai research thenkhat mi ngaihdan ngai bawk lakkhawmna (Documentation) ngawt ai chuan idea originality nei tur a he lehkhabu ngaih a ni. Chu chhanna chu chapter khatna-ah hian mumal takin kan hmu nghal a ni.

Bung khatna-ah hian a lehkhabu ruangam tur leh a ziahdan (methodology) te sih hmawr hmuh kan ni a. Laifa te tobul a tlangpui a rawn ziak a, China chhim atanga rawn thlang tla, Chindwind luipui kam a 750 AD vel a cheng tawh leh chumi hnu a Chin Hills a thlang tla ta zelin a rawn tarlang a ni. Chin Hills an awm lai hi Lai history-ah chuan hun/hmun chhinchhiah tlak tak a ni a. A chhan ber chu Lal mumal taka an neih record awmna nih vang a ni. Laifate ropui zia a ziak lang hlek bawk a. An lalna ram chuan Chin Hills mai ni lo, Lushai Hills (Mizoram), Chittagong Hill Tract te, Baga leh Silchar te, Burma phaizawl leh Manipur chhim lam thleng a a huam thu a sawi bawk. A bikin lalte in relbawlna ropui leh inkhai diat thlap mai chu hnam identity sawifiah tu leh khaikhawm bertu a ni. Lehkhabu lo ziak tawh te thlirna (Literary review) fumfe tak a nei bawk a, Laifate chanchin lo ziah tawhna leh a ziaktu te’n an hrilhfiah dan te tlangpuiin a hrut chhuak a, chuta an la ziah tam loh leh hmaih te thlirna tlang hran atanga thlir chu he lehkhabu in a tum ber pakhat a ni. A ziaktu hi terms and categories kan tih mai hmun hming leh thumal ziah kawngah a fimkhur em em a. Ziaktu hmasa a bikin British ho thuziaha thumal hman dik lo kha dik takin a rawn ziak chhuak a, sapho lo hman tawh te bracket-ah a ziak zel bawk a. Hei hian research la ti duh tan kawng awlsam a siam a, history ziah belhchiandawl (authentic) tak a nih tir bawk a ni. Post Colonial reading atanga thlir phei chuan he lehkhabu hi sang tak a ni. Chapter khat chhiar hian lehkhabu tlangpui a hriat nghal vek theih a, a ziaktu hian eng tarmit nge a bun tih pawh awlsam takin a hriat zui theih bawk.

Bung hnihna-ah hian Laifa te’n Lal an lo neih tan dan a chhui tan a. Lai hnam te hi Zohnahthlak pakhat Tibeto-Burman pengkhat hnam ni in thawnthu pakhat lung/puk atanga lo chhuak angin a sawi a. Hei hi hming hrang hrangin Zo hnahthlak te chuan an vuah a ni (Chhinlung, Shinlung, Khul, Khur, Khro, Puk etc). Lal an lo neih tak dan ngaihnawm tak mai Pu Henmanga ziah chu a rawn thur chhuak a, chhui hlat theih berah chuan Simpi khua (1400-1500 AD) in zariat lai mai dinna chu Lai khua hmasa ber ni a ngaih a ni a. He khua lo in din dan leh achhan erawh chu sawi lan nilo mahse lal ropui takin a awp thu kan hmu a. He hmun atang hian Sunthla khua-ah leh Lailun puk kan tih-ah te chuan an pemthla a, heta tang hian Falam te, Halkha te, Thantlang leh Chin Hills khaw hrang hrangah in taidarh ta ni a sawi a ni. Tlang hrang hrang a lalna chang lalte hi- Chinzah te, Zathang, Khenglawt, Hlawnchhing, Hlawncheu leh Hranglungchung te ni. A bikin Hranglungchung hi chu Zathang atang peng khat a nih avangin sawi hran a ni meuh lo, Zathang lalte ang a sawi tho ni bawk. Heng mai bakah hian Lai hnam zingah Fanai lal te to bul ziahlan a ni bawk a. Zathang leh Chinzah te hriatpuina in 1700 AD khan Thatinkuala chuan Rungtlang khua (Halkha bul) ropui tak a din a. Fanai hnam te chuan Lushai (Mizoram) an pem thlak hnu-ah pawh lal mumal tak nei zelin Lunglei district Mizoram hmar lam a mi hi Fanai Tlangdung (Hill Range) ti a koh a ni. Fanai hnamte hi dep a awm an nih avangin Lusei hnam zerang (customs and tradition) tam tak in a chiah hneh a, Lai hnam ni mahse a hnu deuh phei chuan Lai hnam-ah an inrin lut ta mang lo a a ni.

Lai lal chite thlang an rawn tlak dan hi a ngaihnawm hle mai a. Lai lalte hian hmathlir thui tak an nei a, an awm hmun bukhuar ringawtlo in an lalram zauh dan chu mutmawh hnarmawh a an neih a ni. An thlah kal zel te tan ramzau tak leh ropui tak din chu an tum ber pakhat a ni.

Ram zauh zel tur a penchhuak hmasaber chu Vanhnuaithlira Hlawncheu niin a ni hi Chhiahtinkhara Hlawncheu fapa a ni. Ani hian Thlacheu Falam a mi fanu Mangmen chu nupui-ah neiin inremna ropui tak a siam hmasa te te a. Amah pui bawm turin Bawm te, Pang te, Tlanglau te, Miria te, Fambawl, Vanphawn te, Hauheng te, Tuallawt, Bunghai leh Ramlawt hnamte chuan an tawiawm a. He an zinchhuah hma hian ruai ropui tak an theh hmasa a, hetah hian hlauhawm tawpah pawh inpuitawn zel turin an intiam hlawm a ni. Vanhnuaitlir-a chuan chhimtuipui dung zawh zelin Sangau leh Pangkhua a din a. Fambawl ho chu Sangau enkawltur leh Pakhua chu Pang te enkawlturin a ti a. Thlang lamah tawlh thla zelin Rengtlang khua chu Chittagong, Bangladesh-ah a din ta zel a. Rengtlang atang hian Tlanglau te, Bawm te, Pang leh Miri te hi hmun hrang hrangah an kal darh a, Rengtlang lal hnuaih an kun ta zel bawk a ni. He lai hmunah hian lalram ropui tak an din a ni.

A tum hnihna chu Phunhnawma Tlangchhan, Bawilawma Tinthe leh Zabiaka Famchun te an ni a. Hemite hi Chin Hills-a Chawngthia khua a mi te an ni. Chhimtuipui kanin South Vanlaiphai, Sangau leh Vawmbuk-ah te khua an din a.  Heng mi huaisen tak tak pathum te hi lal chhungkua a mi an ni lem lo a, Zathang lal Halkha a mi tirh te an ni. 1875 khan Zabiaka Famchun chuan Vawmbuk khua a din a, he khua-ah hian Zathang lal hriatpuina in ro a rel a ni. A hnu hian Tumcheuva leh afapa Saitura chuan an awp leh a. 1885 Zathang ho lo thlen thlak khan he khu-ah hian ro an rel chhun zawm ta a ni. Chutiang ang tho chuan Phuhnawma Tlangchhan hian theihtawpin Zathang tan kawng a lo sial a, Muallianpui, South Vanlaiphai leh Cheural-ah khua a din zel a ni. Heta kan hmuh chu an lalte tan an inpek zia leh an lalte ngei pawhin an tan a rinawm te hnen a that an chhuah zia hi a ni.

A tum thumna hi Lungzarh atangin Chinzah leh Khenglawt, leh Khuafo atangin Hnialum, Famchun, Mualchin, Zinhlawng te an ni. He mite zingah hian Tialcheuva Chinzah chu Lushai Hills (Mizoram) kai hmasa ber leh he ram a thi hmasa ber a ni bawk. An zingkawng hi a bumboh hle mai a, ram ngaw zau tak dai dar a nih avangin eitur vaimim te an ching phawt a, eitur an ngah hnu-ah chauh an kal leh thin. He lehkhabu ziaktu hian an kal ki-kawi em avangin Israelfate’n Kanaan ram an pan ang mai khan a tehkhin nghe nghe a ni. Kal zelin Champhai, Zopuihmun, North Vanlaiphai, Lungkawlh, Zotlang, Zawngtetui, Bungzang, Saitual, Thingsulthliah, Tlungvel, Chhiahtlang, Baktawng, Thenzawl, Mualthuam, Lunglei, Pukpui, Ralvawng, Thiltlang, Khawngbawk, Perilung, Khuanghlum, Runzawl, Tlangphirh leh Cherhlun-ah te an thleng thla ta zel a. 1861 khan Cherhlun an awm lai hian Sailo lal te nen inremna an siam a. Cherhlun atang hian Hausata Chinzah ho in khaw thar an kai a, in 200 lai niin Lungtian khua chu an din a ni.  Hausata Chinzah kalsan tak a unaupa Hrattlir-a chuan Cherhlun hi a awp chhunzawm zel bawk. Chinzah lalram chu zauh zel a ni a, Fungkah khua-ah hian Dokulh-a Chinzah chuan lalna a chang bawk a ni. Mizoram hmun tam zawk-ah hi Chinzah lal ram a nih avangin Mizoram history atan hian thil pawimawh leh chhinchhiah tlak tak a ni. Khuafo group ni lem lo Chinzah lal dang an awm a, Mara te’n an lal ni tur a a bik a an sawm ngat te an ni. An ni hian North Lushai Hills rawn hrut ve lo in Thantlang atangin ding takin Siaha (Saiha) hi an rawn pan a ni. An ni Mara te chuan ‘Chozah’ tiin an lo vuah a, a rei tak hnu phei chuan Mara Hnam zerangah thuk takah an inchiah piah a, Mara Hnam ti a koh an ni ta hial a ni.

A tum li-na hi Hlawnchhing lalte Thantlang atang chhukthla te an ni a. Chhuarlung, Serkawr, Saiha hmun a in khuar te hi an ni. Hlawnchhing hnamte hi Chinzah ang tho a Mara lal tur a sawm te an ni a.  An hnam hming pawh ‘Hlychho’ ti a vuah sakin Mara te hian an hnam angchhungah an la lut bawk a ni. Hlawnchhing lal te hi chi hnih a then an ni a, Nithanga thlah te leh Khamreia thlah te, Iakhai Hlychho hi Nithanga thlah te zing a mi a ni a, Laichi Hlychho hi Khamrei-a thlah atangin a ni thung. He ta lang chiang chu mahni chipui te mai bakah an bula mi te pawn an theihna hria a, lal a an iai lo tih hi.

Bung thumna-ah hian Lalte dinhmun chiang taka ziah a ni a. Lal leh a khua leh tui te inkar a thatzia te, an lalte an rin zia leh thlah kal zel te pawh lal tur a an duh avangin ‘hereditary system” hi an nei chhunzawm ni a tarlan a ni a. Chumi a nih avang chuan lal chite hian lal-na ringawt nilo lalna dinhmun an mizia a an vawn zahawm zia chiang takin a lang a ni. Ka chhiar tirh khan a ziaktu hian thu a uar deuhin ka he thin a, amaherawhchu lehkhabu ka chhiar zawh meuh chuan a thu vuak thlak hi ka tawmpui ve thei ta a ni. Lalte ram awpbeh dan hi “Chiefdom” ti a sawi fiah a ni a. Hei hi ngun deuh a chhut chuan Khawvel history a hunlai hawl Europe ram a Medieval structure nen khan a in ang hle a ni. He mi chungchangah hian “Pre-Colonial Mizoram kha Medieval culture a awm thei em?” tih hi tun hma deuh khan University-ah kan Professor te nen kan inhnial (Debate) chiam tawh a. He lehkhabu lo chhuak hman lo hi ka haw ngawt mai. Hetah hian lal te’n an an thuhnuai a awm lal dang te hnen atanga chhiah an lak thu te, chu khua ralmuanna chu an mawhphurhna-ah la mi tu emaw in lo do ta se, an pui mai thin a. Chin Hills atanga an Lai lal ropuite’n tlang hran hran a an thuhnuai a lal te an uap dan leh an roreldan khaidiat ropui tak hi zir tham a tling a ni. He lehkhabu hian history atanga thlirna tarmit Lusei Centric kan tih mai atang khan tarmit thar (Above view/approach) a thlirna min siam sak a, chuta tanga thlir chuan kan history thlirna hi a lo fiah ta em em a ni. Chumi a tih theihna chhan chu a hma kan sawi tawh angin ziaktu hian methodology mumal tak hmang a a source te a rem khawm thiam em vang a ni.

Bung lina-ah chuan British lo kal hnu-a Lai lalte dinhmun thailan a ni ve thung a. Hetah hian thil pathum pawimawh tak tak chhinchhiah tur kan hmu a,  ‘Lai’ tih tobul chhuichianna leh British lo kal hnu-a lal hnam mi pangngai (Commoners) te atanga an lo awm tak thu te, Chinzah lalropui Dokulha Chinzah chanchin te an ni. British ho khan ‘Chin’ tiin an ko a, hei hi official a hman chhunzawm a ni. Arakan mi te chuan ‘Shendus’ tiin an ko thung a, (Shendus) ti a an koh te hi Mara hnam pawh a huam a, ngun deuh a zir chian hian Mara leh Lai hnamte hi tawng emaw hnam zerang-ah pawh ni se an in hnaih hle a ni. Lushai Hills erawh chuan ‘Pawi’ ti a koh an ni thung a. A ziaktu hian  Pu Henmanga ziah ‘Pawi’ ti a an koh chhan chu ngaihnawm takin a ziak chhhawng a. 1865 khan Hmar lam Sailo lalte chuan Chhim lam Sailote do turin an inbuatsaih a, pui turin Lai pasaltha te an sawm a ni. He an inbeihna-ah hian Lai pasaltha chuan “keima pawite” tiin a in hrosa a, hemi awmzia chu “Keimah Keite” tihna a ni. Lusei pasaltha te chuan a thusawi chu an hriatthiam loh avangin ‘Pawi’ tiin an sawi tlat mai a, Heta tang hian ‘Pawi’ ti a koh an lo ni ta a ni. Mi tam takin ‘Pawi’ ti a koh hi an duh loh laiin, Chhimtuipui district-a mi thenkhat chuan pawi an ti lem lo bawk. Dokulh-a Chinzah man a nih khan Lushai lal pakhat angin record a ni a, hei hi Lushai Hills a lalna chang a nih vang pawh a ni thei ang. He lehkhabu ziaktu hian a ziahna hmun leh source a zirin a hman pawlh nuk mai a, buaina tur hranpa a awmlo a, a tifiah zawk mahin a hriat a ni.

He lehkhabu-ah hian Zohnahthlak hrang hrangte hmun tin a kan intaidarh nachhan pakhat chiang takin a rawn tarlang a. Sailo lalte chu chhim lam atangin Lai hnam thenkhat- Zahau, Thantlang (Chinzah), Falam (Tlaisun), Fanai leh Hakha te’n an hnawt chhuak a. Sailo te chuan Hrangkhol, Biate, Thadou leh hnamdangte Lushai Hills hmar lam atangin an hnawt chhuak ve thung a ni. Zohnahthlak te pem dan kha ngun taka chhhut chuan sociologist Ravenstein an hnam hrang hrangte pem chhan  a sawi pakhat ‘push theory’ah khan an khungluh theih a ni. Hnam chaklo zawk te chu hnam chak zawk te chuan an awmna atangin an nawr chhuak thin. Lai hnamte hi Zohnahthlak hnamdangte hian an ngam meuhlo ni in a lang a. Anmahni hnenah hian kumtinin chhhiah an pe bawk thin. British-ho Lai lalte thuneihna huam chhunga an rawn lan khan an ni tan chuan an ramri rawn dai tu te an nih miau avangin ngaihtheih chi a ni miahlo a ni. 1850 khan Lusei lalte Suakpuilala, Vanhnuailiana, Vuta, Lalngura leh Lalpuiliana te chuan British ho nen Lai hnam te hlauh vangin inremna an siampui nghe nghe a ni. British sorkar khan tlangmite chu a theih chinah chuan an inrelbawlna a in rawlh loh a tum hmasa a, amaherawhchu an sumdawnna ram a hnathawkte an thah fo avangin hremna leh tlangmi dangte tan a zirtirna ni pah fawmin an awp bet ta chauh a ni. British thuhnuai a kun duhlo tam tak Zohnahthlak te an awmlaiin Dokulha Chinzah in theihtawp a dodalna hi ngaihnawm tak leh India struggle for independence emaw Colonial resistance zirna huang zawlah hian dah chi a ni ngei ang.

Dokulha Chinzah Fungkah khua lal ropui zia leh a khua leh tui te’n an tan zia hi a ngaihnawm hle. Muslim pa thah chungchanga British thuneitute laka a khua leh tui te’n an tan zia-ah hian a lang chiang hle a ni. Chumai bakah chuan Jail atan atanga thiam Bengali, Hindi te leh British thuneitu te hnena an hekna ziak ngei a khinletna te hi ngun taka chhut chuan mi rilru chak tak leh hawizau tak a ni tih a hriat theih a. Zo hnahthlak lal zingah hian Khamliana’n Kumpinu hnen a lehkhathawnte kha kan sawilar viau a, Dokulha hi mifing hmasa Zohnahthlak lal zingah chuan chhaunawm tak history-a hmun luah ngei ngei tlak a ni. Hei vang hian a ni ngei ang Indian Martyrs lehkhabu Ministry of Education and Social Welfare, Government of India chhuah phek 84-na ah chuan a hming hi a chuang vang a ni.

British awpbeh hnu khan Decentralisation policy of Chieftainship an rawn hman tak avangin a hma lal chhungkua/hnam ni lemlo commoners atangin lalna chang an rawn awm ta thliah thliah a chungte chu- Tlangchhan, Aineh, Fanchun, Nutlai leh Tlanglau te hi an ni. Amaherawhchu heng zingah hian Tlanglau hnamte hi an lal Vanhnuaihlira Hlawncheu chuan tlang hran chang a lal turin a phal sak tawh tih ziak hmasa-ah kan hmu a, an ni hian an ram luahlai chhuahsanin Bangladesh ram thlengin an lal ram zauh turin an thawk chhuak ta tih kan hre bawk a ni.

Bun nga-na ah hian a ziaktu hian Lal ban chungchang leh chumi kar lak a Laifate dinhmun nguntakin a chhui zel a. British sorkar thuneitu te Lai leh Luseite chu tawng hmangah te, history leh culture-ah te in zul em a an hriat avangin awpbeh a awlsam nan rorelna zaika dah an rawt fo thin a. Chumi avang chuan Chin Hills Regulation 1896 pawh Lushai Hills leh Chin Hills-ah hian an hmang nghe nghe a ni. Amaherawhchu, British ho an chhuah hnu khan Chin Hills chu Burma lamah dahin Lushai Hills chu Indian Union an dah ta daih a ni. British ho khan Zohnahthlak tlangmite chu danglam em a an hriat vangin administrative reform a ni emaw political reform a ni emaw an huam tir ve ngai meuhlo a. 1937 atanga 1947 thleng khan Excluded Area puan a ni nghe nghe a ni. Inner Line Regulation chu Lushai Hills-ah 28th August 1930 khan hman a ni a. Hemi dan pahnih avang hian ram pawn lam mite chuan Hills hi an tlawh mai mai theilo a, hei hian phai vaite chimpilna lak a ta a venghim em em a ni. He a lehkhabuziaktu pawh hian Tripura Tribalte angin mahni ramah tlem zawk ni in he dan hi zamlo se chuan chimral an ni ve ngei ang tih hi a ngaihdan a ni.

A tawi zawngin Zohnahthlakte pawhin lehkha anlo thiam ve ta zel a, Lal paihthla a, mipui rorelna sorkar din duhna a lo lian tial tial a, chumi vang chuan Mizo Union chu 9th April, 1946 khan Macdonald Superintendent of Lushai Hills phalna a din a ni a. Mizo Union hruaitute inkarah thuneihna inchuh inhruipawh awm viau mahse an thurual tlanna ber chu Lal ban kha a ni, chu chu election a an au hla pawh a ni reng a. Mizo Union do tur leh an thil tumte thiat tur hian pawl pakhat United Mizo Freedom Movement (UMFO) 1947 khan a rawn ding leh a, an dinhmun ngai luah reng tur a sual theihna hmanrua an ngaih avangin Lalte pawhin an thlawp hle a ni. Theihtawpin mipui mai bakah thuneitu te rilru hneh tumin an thawk a, a tawpah chuan Mizo lalte banna chu kum 1954 khan puan a lo ni ta a ni. He dan in awmzia a neih tanna tak tak erawhchu Lushai Autonomous District Council-ah hian  1st April 1955ah ni in, Pawi-Lakher Regional Area erawh chuan 15th April, 1956-ah a ni thung. Hemi a nih avang hian hun rei tak lal rorelna chu Village Council chuan a rawn thlak ta a ni.
Nguntaka he lehkhabu keu hian Lal zingah hian lal chite hian Politics lamah pawh hnam tan thehnem an ngai khawp mai. MacDonald thlaktu LL Peters thurawn ngaithla in Pawi-Lakher Tribal Union (P.L.T.U)chu an din vat a. Theihtawpin thuneitu te hnenah an thatna turin an bei a, he a thawhrimna avang hian 1952 a Lushai Hills Autonomous District Council din hnu lawk khan 1953-ah Pawi-Lakher Regional Council hi a rawn piang ve nghal a ni.

Bung rukna-ah hian lal ban tak hnu a mipui sorkarna hnuaia lalte dinhmun inphet hleklo chu chipchiar taka ziah a ni a. Lai Politician hlawhtling tam tak te thailan a ni nghe nghe. A ziaktu hian nguntakin he politician hlawhtlingte hi interview a neih pui a, an rilru awm pawh a hriat mai theih phah a ni. Lal hnamte hian ram lei lung neitu nihna ownership an neih avangin an ram hmasawnna leh hmathlir thui takin an nei a, hmanlai atanga tunlai thlengin lalthlah te chu fing leh fel tur a ngaih an ni. An khua leh tuite pawhin mak tak main lal ban thu awm mahse sorkar kalphung tharah chuan an paihthla duh chuang lo a ni. Hei hi Lusei hnamte nen a an in anlohna tak pakhat pawh a ni a. A lehlamah chuan heng lal thlah kal zelte hi mi lehkhathiam hmasa te an lo ni leh zel bawk a. Hemi ti rinawm tur hian sorkar lam a hnasang thawk tamtak hming he lehkhabu-ah hian tarlan a ni bawk. Amaherawhchu he administration inthlak hian thil tha vek a bik lo a, Land Revenue Department hnuai-ah mimalin ram a lo neih theih ta a, a theih fa te chuan ram tam tak an nei duai duai a, mirethei leh thuneihna nei ve lo te chuan ram a chhal tur pawh an nei bar ta lo a ni. Ram suamsam a ni a, hemi avang hian tlawmngai pawlte’n theihtawpin humhalh tur a an beih a ngai bawk. Mipuite hian chu ram chuan hmasawnna ke a pen theihnan leh neitu chan chang thin lal hnamte ngei chu Village Council a ni emaw District council a ni emaw mipui te hian anla iai lo a an thlang lal ta zel a ni.

He lehkhabu hian ngaihtuahna tam tak min neih tir a, phai ram a dynastic politics kan tih te Mizoram-ah pawh ‘Lalchhungkua’ tih te nen zawng zawng hian. Hei hian rahtha a chhuah zel ang em? tih chu khuareiin a la hril dawn a ni. He lehkhabu hian Tribal politics ruangam lo chhuahna leh khawnge a kal zel dawn tih min hriat tirin min chhuizawn tir a. Lehkhathiam leh thiamlo thleng a ram hmasawnna duh tan chuan chhiar ngei ngei chi a ni.


            Eng lehkhabu mah hi sawiselbo a awm meuhlo, chumi a nih avang chuan he lehkhabu-ah pawh hian kher a, keu a, chip neuh neuh chuan sawisel tur chu a awm ve nual tho mai. Ziah sual awm zauhte, a ziaktu in sawifiah a tum lutukna lam a ziah nawn a neih leh fo te hian thu chhiar tihfiah lam aimahin min hriatpawlh tir (confuse) ve tho mai. Chhiar nawn leh fo erawh chuan a tifiahtu tak a ni lawi si. A saptawng hman hi har tak a hmang lem lo a, dictionary sentence tin a keu ngai ang kha a ni ve lem lo a. Lehlamah chuan research standard sang tak a ni lawi si a ni. He lehkhabu-ah hian taihmakna, thawhrimna, thehnemngaihna a in phum nasa hle ni in ka hria a. A ziaktu hian thulai la (objective) hle in ka hre bawk. Laifate mai bakah Zohnahthlakte zing a thu ziak ropui, rotling a ni ngei tih hi he lehkhabu ka khup a ka thu keuhthluk chu a ni. Lai Chieftainship and Its Impact in Politics chhiar nuam ule.


4 comments:

Unknown said...

Chhiar ve ngei tur a nih hi a...

Unknown said...

A va ngaihnawmin a va tha em.. Hetiang History rintlak leh mumal kan neih hun hi a nghahhlelhawm reng a. Pu Ngama nen Salute! I prevew tha thlawt.

Unknown said...

Ka copy paste chak hle mai, a rem angem.

Unknown said...

Ngaihnawm hle mai, chhiar ve a chakawm bawk, chhipchhiar zawkin lo ziak leh la